LÍF Á LANDI

Lágplöntur í Surtsey

Fyrsti gróður við gufuútstreymi

Hentug skilyrði fyrir lágplöntur á landi voru í fyrstu aðeins umhverfis gufuaugu, þar sem útstreymi kaldrar eða heitrar gufu hélt vikri og hraunklöppum stöðugt rökum. Fyrstu mosarnir, bólmosi (Funaria hygrometrica) og silfurhnokki (Bryum argenteum) fundust við slík skilyrði árið 1967, og strax árið eftir sáust sex tegundir til viðbótar. Þessir fyrstu mosar voru einkum á rökum vikri við gufuútstreymi, eða í sprungum og niðurföllum í hrauninu. Níturbindandi blágrænir þörungar (Anabaena variabilis, Nostoc spp.) voru þá þegar komnir á vettvang við gufuaugum, og virtist einkum sá fyrrnefndi vaxa í nánum tengslum við forkím bólmosans. Um svipað leyti greindust allmargar tegundir grænþörunga og kísilþörunga í þeirri grænu skán sem myndaðist á rökum vikrinum. Eina fléttan sem gat vaxið við slík gufuútstreymi var deiglugrotta (Trapelia coarctata). Hún var orðin mjög útbreidd við vestari gíginn árið 1970, og hefur án efa verið komin þar nokkru fyrr. Hún var þó bundin við berar klappir, en gat ekki vaxið á vikri.

Landnám í hrauninu

Árið 1970 varð vart við fyrsta vísi að landnámi í berum hraunum þar sem gufuútstreymis gætti ekki. Það samfélag þurfti lengri tíma til að þroskast, og tegundirnar sem mynduðu það uxu mun hægar. Það ár fundust flétturnar hraunbreyskja (Stereocaulon vesuvianum) og skeljaskóf (Placopsis gelida), og mosinn hraungambri (Racomitrium lanuginosum). Melagambri (Racomitrium ericoides) hafði fundizt árið áður, og fléttan drísilbreyskja (Stereocaulon capitellatum) og mosinn vörtukragi (Schistidium strictum) bættust í þetta samfélag 1971. Þá voru í raun komnir á vettvang allir aðallandnemar nýrra hrauna á Íslandi. Hin jafna dreifing allra þessara tegunda í alla kima hraunsins þar sem skilyrði voru fyrir hendi, sýnir að dreifing þeirra hlaut að gerast með loftstraumum. Þessar tegundir höfðu það fram yfir fyrstu landnemana við gufuaugun, að þær gátu allar vaxið á beru hrauni og voru óháðar rakanum frá gufuútstreymisopum, en þurftu á móti mun lengri tíma til að vaxa. Flétturnar þrjár höfðu allar blágræna, níturbindandi Nostoc-þörunga í þjónustu sinni auk grænþörunga. Einnig hafði verið sýnt fram á, að safntegundin Nostoc muscorum hafði þá þegar borizt um alla eyna enda myndar hún afar létt dvalagró sem eru hluti af flóru loftstraumanna.

Næstu árin fór þessum hraungróðri vel fram, en áberandi var hversu hann þroskaðist hraðar í dældum þar sem meiri raki var heldur en uppi á hraunbungum. Einnig gekk hann mun hraðar fyrir sig í nýjasta apalhrauninu austan til á eynni, heldur en á helluhrauninu vestar. Þótt landnám hraungróðursins færi vel af stað, átti hann síðar afar erfitt uppdráttar vegna stormviðra og sandblásturs. Í vestari gígnum var hins vegar gott hlé fyrir slíkum veðrum, og þar náðu flétturnar snemma mestum þroska, og þar varð mosaþemba hraungambrans fljótlega þéttari og þykkari en nokkurs staðar annars staðar. Hún náði þar að yfirgnæfa hinnar tegundirnar á nokkrum svæðum og mynda mosaþembu líka og þekkt er frá öðrum hraunum á Suðurlandi. Þar höfðu einnig fyrstu engjaskófirnar af ættkvíslinni Peltigera náð góðum þroska árið 1990.

Varplöndin

Þáttaskil urðu í landnámi mosa og fléttna eftir að varpið fór verulega af stað eftir 1985, og jarðvegur tók að myndast. Þá námu land ýmsar jarðvegsfléttur, bæði álfabikar (Cladonia chlorophaea), mókrókar (Cladonia furcata), strandkrókar (Cladonia rangiformis) og móbrydda (Pannaria pezizoides). Einnig eru að byrja að koma í þessi gróðurlendi mosar sem gjarnan einkenna graslendi eða móa eins og móasigð (Sanionia uncinata) og brekkulokkur (Brachythecium salebrosum). Í þessum jarðvegi þroskuðust einnig hattsveppir, og var t.d. smávaxinn hattsveppur, sortunefla (Omphalina rustica), orðinn mjög útbreiddur í smáflagblettum á varpsvæðunum og umhverfis þau árið 1990.

Mosar og fléttur

Vitað er um 53 tegundir af mosum sem örugglega vaxa í Surtsey í dag, og fjölgaði þeim mjög hratt eftir 1970. Fleiri tegundir hafa verið skráðar þar og hugsanlega numið land tímabundið en ekki náð fótfestu. Lítið átak hefur verið í söfnun mosa á síðari áratugum. Mosar voru fljótari á vettvang en fléttur, væntanlega af því að þeir gátu nýtt sér rakan vikur við gufuútstreymi og víðar, og vaxa hraðar. Aðeins ein flétta (deiglugrotta) gat keppt við þá, en aðeins á beru hrauni. Vitað er um 45 tegundir af fléttum sem safnað hefur verið í Surtsey, en eflaust er heildarfjöldi þeirra mun meiri, því mikið af efni frá allmörgum árum bíður enn ógreint. Fléttum fjölgaði hægar en mosum, og voru tegundir þeirra aðeins um 12 árið 1973.

Allar fyrstu flétturnar sem námu land í beru hrauni í Surtsey mynda þríbýli, þ.e. sveppur þeirra hefur bæði grænþörunga og níturbindandi bláþörunga í þjónustu sinni. Tvær tegundir sem síðar komu, ljóskríma og fuglaglæða, voru sérlega tengdar hrauntoppum og setstöðum fugla. Sú síðarnefnda var í fyrstu mjög staðbundin á setstöðum fugla, og hefur nær örugglega borizt með fótum þeirra til eyjarinnar. Fuglaglæðan vex aðeins á áburðarríkum stöðum þar sem fuglar sitja.

Fjöruskófir sem hvarvetna eru algengar á sjávarklettum við strendur Íslands hafa ekki enn fundist í Surtsey. Ágangur sjávar er svo mikill, að engir strandklettar fá að standa óáreittir nægilega mörg ár til að þær geti náð fótfestu og þroskast.

Sveppir

Smásæir sveppir námu strax land í Surtsey, þar sem lífræn efni var að finna, svo sem í rekanum í fjörunum og víðar. Slíkir sveppir sjást ekki undir venjulegum kringumstæðum með berum augum nema þá sem mygla, en koma fram við einangrun og ræktun úr sýnum sem safnað er. Gró þeirra flestra er að staðaldri hluti af flóru andrúmsloftsins og berast auðveldlega með því þangað sem æti er að finna.

Sumir sveppir verða hins vegar sýnilegir tímabundið vegna myndunar stærri sveppaldina, eins og t.d. asksveppir sem mynda disk- eða skálarlaga askhirzlur. Slíkir sveppir hafa einstöku sinnum sést í Surtsey þar sem lífræn efni eru til staðar, svo sem fiskleifar með beinum sem bornar eru upp í hraunið af fuglum, eða við lík fugla. Árið 1994 fannst t.d. mjög sérhæfur sveppur sem eingöngu nærist á keratíni, þ.e. hárum, nöglum, hornum eða fjöðrum dýra. Þessi sveppur hefur verið nefndur fjaðrasveppur (Onygena cervina), og fannst í Surtsey á fjaðraleifum í fuglsælu undir hrafnshreiðri við vestari gíginn.

Kólfsveppir mynda margir hattlaga sveppaldin. Fyrsti hattsveppurinn fannst 1978 og var hann af ættkvíslinni Omphalina, tegund sem myndar sambýli við grænþörunga, eins konar fléttu. Þal þessarar fléttu er grænt og vex á beru hrauninu, og upp af því vex hatturinn. Mest áberandi í Surtsey er annar sveppur af sömu ættkvísl sem ekki myndar sambýli, sortunefla (Omphalina rustica). Hann vex einkum á flagkenndum jarðvegi í varplandinu eða í nágrenni þess.

Skoðið myndasýningu um lágplöntur í Surtsey

(höf. Hörður Kristinsson - hkris@nett.is)

-síðast uppfært 01-May-2007